خوش اخلاقی ،کلید سعادتمندی از خـــدا جوييــــــــم توفيــق ادب بي‌ادب محـروم مـاند از لطف رب بي‌ادب تنها نَـه خود را داشت بـد بلکه آتـش در همــــــه آفـــاق زد مولوی -(مثنوي، دفتر اول، ب 77 ـ 78) مقدمه : «روابط انسانی» از پیچیدگی های خاصی برخورداراست و پی بردن به اصل وجودی وشخصیت افراد به این سادگی هانیست و دریک نگاه ویا چند برخورد نمی شود ادعا کرد که می توانیم کسی رابشناسیم ُ،ُگرچه حدس هایی می زنیم ولی فقط درموقعیت های گوناگون است که می توان افراد را سنجید،چون ممکن است افرادی با حضور دراجتماع وبا طراحی نقشه حساب شده ،نقش یک آدم خوب رابازی کنند وخودشان را آدم حسابی جابزنند وپس از بروز این چهره ی موجه وقابل قبول ،ماهیت واقعی خودرا نمایان سازند ودرموقعیت جدید به خرابکاری بپردازند . ارتباطات انسانی ممکن است با ظهور فناوری های نوین دچار تغییراتی گردد ،اما «اخلاق» به لحاظ پیوند عمیق بافطرت ونهاد آدمی ، دستخوش تغییرات ودگرگونی نمی گردد.دراین مقاله سعی می کنیم گوشه ای از زیبایی های «اخلاق خوش» را درقالب نکاتی کلیدی بیاوریم که امیداست مؤثر واقع گردد: احادیثی درمورد تأثیر اخلاق خوش درزندگی : -پیامبر اکرم (صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله): «ما یُوضَعُ فِي مِیزانِ امْرِئٍ یَومَ القِیامَةِ أفضَلُ مِن حُسنِ الخُلقِ. در روز قیامت هیچ عملی بهتر از خوش اخلاقی در ترازوی [اعمال] انسان قرار نمی‌گیرد.» -کافی، ج 2، ص 99، ح 2 ************************************************************** -پیامبر اكرم (ص) : « كامل ترین مردم از جهت ایمان كسی است كه اخلاقش خوبتر باشد و بهترین شما كسانی هستند كه نسبت به همسران خود خوش رفتار باشند.» -بحار الانوارج1ص389 ************************************************************** -پیامبر اعظم (ص): «إن العبد لينال بحسن خُلُقه درجة الصائم القائم؛ به يقين بنده با اخلاق خوب خود، درجه روزه دارِ شب زنده دار را به دست مى آورد». وسائل الشيعة، ج12، ص152، (باب 104 استحباب حسن الخلق مع الناس، ح15922). ************************************************************** -امام علي(عليه السلام) : «حسن خلقك يحفف الله حسابك.- اخلاقت را نيكو كن تا خداوند حسابت را آسان كند. » بحارالانوار، ج 71، ص 383. ************************************************************** -امام صادق(ع) : «كم من وضيع رفعه حسن خلقه - چه بسيار فرد بي مقداري كه خوشرويي اش او را برتري بخشيده است.» - شرح غررالحكم، ج 4، ص 558. ************************************************************** -امام رضا(علیه‎السلام) از پدران بزرگوارش و از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت مى‎فرماید كه آن حضرت به مردم فرمود: «عَلَیْكُم بِحُسنِ الخُلقِ؛ فَإنّ حُسنَ الخُلقِ فِى الجَنَّةِ لاَ مَحالةَ؛ و إیّاكُم وَ سوءُ الخُلقِ؛ فَإنّ سوءُ الخُلقِ فِى النّار لاَ مَحالَةَ؛ بر شما باد به خوش اخلاقى؛ زیرا خوش اخلاق جایش در بهشت است؛ و بپرهیزید از بد اخلاقى؛ زیرا بداخلاق جایش در دوزخ است. » عیون اخبار الرضا، ج 2، 31، باب 31، حدیث 41/ بحارالانوار، ج68، ص383، باب 92، حدیث 17 . ************************************************************** چگونه خوش اخلاق شویم ؟: هرگز نباید اینگونه تلقی کرد که برخی آدم ها خوش اخلاق هستند وبعضی دیگر بداخلاق واین ویژگی ها دردرون آنها سرشته شده وتغییر ناپذیراست ،بلکه زندگی دنیا درجهت کوشش برای کسب اخلاق نیکو ومکارم آن است تا جایی که هدف بعثت پیامبر اکرم(ص)،کامل کردن مکارم اخلاقی معرفی شده است وهمین امر نشان می دهد که اخلاق انسان تحت تأثیر تعاملات با دیگران تغییر خواهد کرد.دراینجا به برخی از نکات اخلاقی که می تواند درخوش اخلاقی انسان مؤثرباشد اشاره می شود : - اخلاق بااعتقاد قلبی همراه باشد: «حسن خلق» ، افسار مهار کننده ی خودبینی , خودخواهی , غرور و لجاجت است که زندگی و در کنار هم بودن را آسان و قابل تحمل می سازد. تاثیر پذیری حسن خلق در اعمال ، زمانی میسر است که با ایمان و اعتقاد قلبی همراه باشد. در غیر این صورت، ظاهر سازی و نمایش از جانب یک فرد نسبت به دیگران ،دیر یازود،برملا می گردد ومایه ی سقوط وتباهی فرد وجامعه می شود . - اخلاق باید درکنارایمان به خدا ومبدأهستی باشد تا ارزش آفرین گردد: اخلاق خوب زمانی مایه ی برتری وشرافت انسانی است که منطبق براصول اخلاقی وهمراه بافطرت خداگرایانه بشری باشد ودین نیز چیزی جدای از آن نیست .«خوش اخلاقی» معیاری دارد وهرگز نمی توان محبت را بدون حساب وکتاب نثار این وآن کرد.مثلا ًدرمورد برخورد باکفار ومعاندان، نباید خوش اخلاقی پیشه نمود.این اصل اخلاقی به صورت دوقاعده دینی «تولی» و«تبری» در فروع دین اسلام آمده است .(«تولی‌» یعنی دوستی بادوستان خدا و«تبری» یعنی دشمنی بادشمنان خدا وبیزاری جستن از آنان ) - خوش اخلاقی نباید وسیله سوءاستفاده دیگران شود : انسان باید خوش اخلاق باشد ،اما این رفتار خوب نباید باعث شود که دیگران به طمع بیفتند وبا طراحی نقشه های حساب شده درزمینه های مختلف باعث فساد ،تباهی و زیان یافتن او گردند. - هرگز نباید به همگان «آری » گفت : گاهی تمرین «نه گفتن »از هرعمل صالحی ارزشمند تراست .اگر دوست انسان دچار انحراف فکری وعقیدتی باشد ،خواه ناخواه انسان را به انجام عملی شبیه او می کشاند .نباید به بهانه ی خوش اخلاقی، با هرخوب وبدی طرح دوستی انداخت وباهدف جلب رضایت دیگران ونشکستن دل آنان،تن به انجام هرکاری داد.گاهی تعارف مصرف مواد مخدر ،حضور دربرنامه های فساد وبی عفتی ،«گفتن یک «نه» اقتدار گرایانه» لازم داردکه طرف انسان نیز تحت تأثیر قرار گیرد ودرصورت پافشاری آن دوست ،باید ترک رفاقت نمود تا از خطا وانحراف درامان بمانیم . - رفتار دختران نبایدطمع انگیز باشد: عفت وپاکدامنی ،تنها سلاح کاری دختران برای حضور دراجتماع وبرقراری ارتباط بادیگران است وهرگز نباید، حضور دختران وزنان درجامعه به شرافت انسانی آنان لطمه وارد نماید . برقرار ی رابطه دختر باپسر باید درمحدوه ی شرع ودین باشد وهرگز نباید دختر خودراموظف به رعایت خوش اخلاقی واظهار محبت به تمام افرادجامعه نماید ودربرابر همگان کرنش وتواضع کند ،چون قدم به قدم، حیاء ،شرافت وعزت خودراازدست می دهد .البته این مسئله هم نباید بهانه ای برای بی ادبی دختران گردد،بلکه دختر باید ضمن حضور فعال درجامعه وپایبندی به رعایت اخلاق دینی ،دربرابر رفتار تملق گرایانه نامحرمان ،روی خوش نشان ندهد وبارعایت حجاب ومتانت ،حافظ ایمان وعزت خویش گردد.دختر صرفاً باید مهر ومحبت اختصاصی خودرا معطوف به پدرومادر و محارم خودنماید وپس از آن ،رسالت خودرابه عنوان «همسر» و«مادر »نثار خانواده نماید تا نهاد مقدس خانواده به گونه ای باشد که بنیاد جامعه رانیز مستحکم گرداند . - خوش اخلاقی نباید مانع اجرای احکام الهی گردد: گاهی مواقع برخورد تند وقاطعانه باکسانی که به حریم امن وآسایش دیگران لطمه می زنند، لازم است وبرخورد توأم با اخلاق خوش،هرگز مناسب آنان نیست وباید بدون اغماض حکم خدارادرموردشان جاری ساخت .درمورد تربیت فرزند نیز چنین است . کودک دردوره های مختلف زندگی ،گاهی برخورد تحکم آمیز وآمرانه نیاز دارد تا از عواقب کاربد آگاه گردد.برخورد یکنواخت و باروحیه خوش اخلاقی درهنگام روبروشدن باهرنوع عمل خوب وبد کودکان ،نوجوانان وجوانان ،سمی مهلک برای تربیت است و به منزله ی «بی تفاوت بارآوردن» آنان می باشد .البته این نکته هم نباید به بهانه ای برای اعمال خشونت علیه بچه ها گردد ودراین مورد هم باید با کودکان خوش اخلاق بود وهم گاهی به خاطر سهل انگاری به صورت مقطعی محبت واخلاق خوش رااز آنان دریغ نمود تا به اشتباه خود پی ببرند . -خوش اخلاقی برنامه ریزی می خواهد : افرادی درجامعه وجوددارند که معتقدند،« اخلاق» ارثی ،ذاتی واصلاً تغییر ناپذیراست وبراین اساس خودراناگزیر به انجام پاره ای از رفتار غیر اخلاقی می دانند،ولی این گفته ها کاملاً نادرست وبرخلاف دین وبعثت پیامبران الهی است ،چون پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص)هدف از بعثت خودرا کامل کردن اخلاق می داند .انسان، ممکن است دراثر عادت وخلق وخوی خود ،برخی رفتارهای ناپسند وغیر اخلاقی داشته باشد ولی چنانچه بخواهد آن رذائل را از خود دور سازد، هرگز نباید ناامیدی پیشه کرده ویا شتابزده عمل نماید،بلکه ممکن است ترک یک صفت غیراخلاقی مانند کبر وحسد ،دهها سال طول بکشد .ازاین رو ،اولین قدم دراین راه ،لیست کردن رفتارهای روزانه وتقسیم آنها به خوب وبد است .قدم بعدی، تمرین برای ترک آن اعمال بدمی باشد که باید روزانه میزان عمل به آن ها ثبت گرددواین برنامه به گونه ای پیش برود تا به ترک عادت وتقویت فضائل اخلاقی گردد.این برنامه ریزی بامراحل تمرین ،عمل ،تکرارعمل ،عادت، تکرار عادت وملکه شدن(نهادینه شدن رفتار )انجام می شود. اگر برنامه ریزی ها و عمل به آن به منظور کسب فضائل وترک رذائل اخلاقی ، درمرحله «عادت کردن» متوقف شود، هرگز به جایگاه وارزش واقعی عمل اخلاقی نخواهیم رسید ،بلکه پایبندی به ارزش هابابد دروجود فرد به گونه ای نهادینه شود که درهیچ حالتی ،انسان تحت تأثیر وسوسه والقائات، مرتکب فعل غیر اخلاقی نگردد وآگاهانه وتوأم بابصیرت ،در انجام فعل اخلاقی بکوشد . جهاني شدن اصول اخلاقي: جورج فردريكسون (GEORGE FREDERICKSON) در كتاب خود به نام <<«روح مديريت دولتي» در سال 1997 به چاپ رسيد به اين موضوع مي پردازد كه ناتواني ما در اينكه بتوانيم به طور دولتي فكر كنيم و دولتي باشيم به افزايش مشكلات و مسائل فسادبرانگيز و لغزشهاي اخلاقي براي مديران بخش دولتي منجر شده است. او حركت سازمانهاي مبتني بر يك سلسلـــه مراتب سنتي به يك سازمان شبكه اي متهور و جسور را دليلي براي اين وضعيت مي داند. ازسوي ديگر، در اين زمينه توماس دي لينچ (THOMAS D.LYNCH) و ويلا بروس (WILLA BRUCE) معتقدند كه به يك اجماع همگاني نياز است كه در آنجا راجع به اخلاقيات و استدلال اخلاقي در بخش دولتي به بحث پرداخته شود. «لينچ» معتقد است ما بر اين باوريم كه در حرفه خود نياز به ادبياتي داريم كه ما را در فهم مسائل اخلاقي و بخصوص فضايل اخلاقي در زمينه جامعه جهاني كمك كند. همان طور كه قرن بيستم را پشت سر گذاشتيم، سراسر دنيا نيز بيشتر و بيشتر درحال يكپارچگي و متحدشدن است. و ما بايد به فكر اصول اخلاقي در زمينه جهاني باشيم. همان طور كه اصول اخلاقي به طور فردي ما را به سوي خير هدايت مي كند، براي سازمانها و خط مشي هاي دولتها نيز نيازمند اصولي هستيم كه بتوانيم بر آن اساس قوانين و سياستهاي مشترك را با توجه به اخلاقيات وضع كنيم. با نگــــاهي به مذاهب و ادبيات فلسفي مي توان هر يك از آنها را پايه و اساسي براي روشي مشترك جهت رسيدن به اصول اخلاقي كه تقريباً براي همه اديان اين دنيا قابل قبول است پيدا كنيم. ولي به هرحال اين راه تنها زماني امكان پذير است كه ما در جستجوي آن باشيم و فعالانه در بين خودمان به بحث و گفتگو بپردازيم، تا ببينيم كه آن راه مشترك كدام است. اگر اخلاق نسبي شود (يعني از بين رفتن اخلاق) لذا اگر مفاهيمي را از اديان مناسب استخراج كنيم مي توان به يك اصول اخلاقي جهان شمول رسيد كه مورداعتقاد همه اديان و مذاهب است. (این بخش به نقل از مقاله « فضائل اخلاقي و مدير قرن بيست و يكم»شماره ۱۴۵ ماهنامه مدیریتی تدبیر )